بخش دوم: زنجیره بلوک ها و زنجیره حمل

ممکن است تصور کنید تا روزهایی که بلاک چین در دنیای واقعی حمل و نقل عملیاتی شود فاصله زیادی داریم، اما اگر به آماری که در حال حاضر (آذرماه ۱۳۹۷) موجود است رجوع کنید، متوجه می شوید همین امروز یازده بندر بزرگ در سراسر جهان از جمله هامبورگ، آنتورپ، مونترال، سنگاپور، شانگهای، پاناما، روتردام و … از اجزائی مبتنی بر بلاک چین استفاده کرده و با به اشتراک گذاشتن همزمان اطلاعات عملیاتی و قراردادی بین طرفین، در حال تبدیل شدن به بنادر هوشمند هستند.

از سوی دیگر شرکت های مطرحی مانند مرسک با همراهی شرکت IBM، پلتفرم و اکوسیستمی به نام TradeLens را بر اساس بلاک چین توسعه داده اند که از این طریق، اطلاعات مورد نیاز عوامل مختلف درگیر در زنجیره حمل، بدون واسطه و بی نیاز از ثبت در یک سیستم مرجع متمرکز، در کمترین زمان ممکن بین آنها به اشتراک گذاشته می شود. درنتیجه می توان گفت بلاک چین در دنیای حمل و نقل در حال بهره برداری است و اینکه در آینده ای نزدیک، بنادر و کشتیرانی ایران نیز با فراهم آمدن زیرساخت های لازم با این فن آوری سروکار داشته باشد، دور از انتظار نیست.

با بدست آمدن تصور کلی از اینکه بلاک چین چیست و چه مزایایی دارد، حال به دنبال پاسخ به این سئوال هستیم که اصولاً «تاثیر و کاربرد بلاک چین در حمل و نقل چیست؟» و بطور کلی قرار است این تکنولوژی چه نقشی در زنجیره حمل بازی کند. به بیان ساده تر، وضعیت حمل و نقل و لجستیک قبل و بعد از بلاک چین چه تفاوتی دارد؟ در این بخش سعی می کنیم با یک مثال ساده این مسئله را روشن کنیم.

بلاک چین در حمل و نقل چگونه اتفاق می افتد؟

فرض کنید یک تولیدکننده تلویزیون، محصولش را به یک خریدار در خارج از کشور می فروشد. مطابق قرارداد فروش، او باید ترتیبات حمل جعبه های حاوی تلویزیون را از انبار خود تا محل دریافت توسط خریدار فراهم کند. با یک شرکت حمل و نقل تماس گرفته و زمان و هزینه و سایر مسائل مورد توافق قرار می گیرد. از این مرحله به بعد، به دو صورت موازی یعنی یکی روش معمول و کنونی بدون استفاده از بلاک چین و دیگری مبتنی بر بلاک چین پیش می رویم تا کاملا مشخص شود چه تفاوتی در مراحل مختلف اتفاق می افتد.

جدول زیر مراحل مختلف حمل و نقل در دو حالت بدون بلاک چین و مبتنی بر بلاک چین را نشان می دهد:

روش معمول روش مبتنی بر بلاک چین
۱ هر طرف درگیر در حمل کالا باید با طرف قبلی و بعدی خود یک توافق در قالب قرارداد منعقد کند و بر اساس آن عمل کند. این قراردادها باید در یک مرجع مرکزی ثبت شوند. برای دسترسی به اطلاعات هر قرارداد باید از مرجع مربوطه مجوز صادر شود. تمام اطلاعات در زنجیره ای از بلاک های متصل به هم وجود دارد که همه افراد درگیر در زنجیره حمل به آن دسترسی دارند.
۲ فروشنده با شرکت حمل و نقل قرارداد حمل امضا می کند. توافق بین فروشنده و شرکت حمل و نقل بدون امضای قرارداد به صورت هوشمند در یک بلاک ثبت می شود.
۳ شرکت حمل و نقل، کالا را در کانتینر بارگیری کرده و سند حمل (بارنامه) صادر می کند. شرکت حمل و نقل، کالا را در کانتینر بارگیری کرده و سند حمل به صورت الکترونیکی صادر شده و در بلاک ثبت می شود.
۴ شرکت حمل و نقل با شرکت خدمات بندری قرارداد بارگیری امضا کرده و کانتینر را تحویل می دهد. شرکت خدمات بندری بدون نیاز به امضای قرارداد بارگیری با شرکت حمل و نقل، کانتینر را تحویل گرفته و این اتفاق را در یک بلاک ثبت می کند.
۵ کانتینر در شناور قرار داده شده و رسید تحویل دریافت می گردد. اطلاعات مربوط به قرارگیری کانتینر در شناور توسط فرمانده کشتی در یک بلاک ثبت می شود.
۶ طرفین ذینفع باید برای کسب اطلاعات در مورد هر قسمت از حمل کالا، با مرجع تاییدکننده و یا عامل آن تماس بگیرند. تمام اتفاقات و اطلاعات مربوط به حمل کالا در یک دفتر کل مبتنی بر بلاک چین به صورت به روز شده در دسترس تمام افراد ذینفع است.
۷ بازرس و مرجع صادرکننده گواهینامه و تاییدیه مربوط به کالا، کانتینر و شناور باید علاوه بر کار اصلی خود یعنی بازرسی فیزیکی، به استعلام و تایید مدارک هم بپردازد و سپس گواهی های نهایی را صادر کند. بازرس و مرجع صادرکننده گواهینامه و تاییدیه مربوط به کالا، کانتینر و شناور به اطلاعات بلاک چین دسترسی پیدا کرده و بدون نیاز به استعلام از مراجع مختلف، گواهی های مورد نیاز را صادر می کند.
۸ کالا حمل شده و اطلاعات مربوط به رهگیری آن به صورت مقطعی و توسط متصدی حمل در اختیار ذینفع قرار می گیرد. کالا حمل شده و در تمامی مراحل حمل قابل رهگیری توسط ذینفع کالاست و نیازی به استعلام از شخص خاصی وجود ندارد. تمام اتفاقاتی که برای محموله یا شناور می افتد به صورت اتوماتیک یا توسط متصدی در یک بلاک ثبت می شود و به صورت همزمان قابل دسترسی و مشاهده است.
۹ عملیات تخلیه توسط شرکت خدمات بندری انجام می شود. برای این کار نیاز به وجود یک قرارداد بین شرکت حمل و نقل و شرکت خدمات بندری است. پس از تخلیه و انجام بازرسی، شرکت خدمات بندری از تحویل گیرنده رسید دریافت می کند. کالا توسط شرکت خدمات بندری تخلیه می شود و اطلاعات مربوط به آن در یک بلاک ثبت می شود.
۱۰ با انجام تخلیه و ورود به بندر مقصد، کالا وارد تشریفات گمرکی می شود. تا طی شدن مراحل مربوطه و تحویل اسناد و مجوزها و پرداخت تعرفه، کالا در گمرکات نگهداری شده و سپس ترخیص می شود. سپس کالا وارد بندر مقصد شده و تحویل مقامات گمرکی جهت طی کردن تشریفات مربوطه می شود. اطلاعات کالا و مجوزها و مدارک مورد نیاز که قبلا در قالب داده های ورودی در بلاک ثبت شده و تایید شده، توسط گمرک قابل دسترسی است و پس از انجام بازرسی و تایید توسط گمرک، کالا ترخیص شده و این اتفاقات در یک بلاک ثبت می شود.
۱۱ خریدار پس از تسویه حساب با فروشنده، اسناد حمل را دریافت می کند. اگر پرداخت توسط اعتبارات اسنادی انجام گرفته باشد، نیاز به تایید بانک دارد و پس از تایید بانک، خریدار سند حمل را دریافت می کند. اطلاعات مربوط به تراکنش های مالی و پرداخت توسط خریدار در یک بلاک ثبت شده و مورد تایید قرار گرفته و با این تایید، اسناد حمل به صورت خودکار آزاد شده و در اختیار خریدار قرار می گیرد.
۱۲ خریدار به محل دریافت مراجعه کرده و با ارائه مدارک، کالا را بازرسی کرده و در ازای رسید، کالا را تحویل می گیرد. خریدار به محل دریافت مراجعه کرده و پس از انجام بازرسی، کالا را تحویل می گیرد. این اطلاعات در یک بلاک ثبت می شود.
۱۳ دسترسی به هر یک از اتفاقات، اطلاعات و تراکنش ها، نیازمند استعلام جداگانه یا وجود نسخه ای از رسید یا سند مربوطه است. این اطلاعات ممکن است به هر شکلی مخدوش شده باشد. دسترسی به تمام اتفاقات، اطلاعات و تراکنش ها که در هر مرحله مورد تایید قرار گرفته در کمترین زمان امکانپذیر است.

در یادداشت بعد به مزایای استفاده از بلاک چین در زنجیره حمل و فواید عملی آن می پردازیم.

دکتر کورش مجدزاده خاندانی

دپارتمان حقوق بازرگانی بین المللی و سرمایه گذاری خارجی